اشنایی با ترکمنچای

ایدا جان دختر گلم می برات از ترکمنچای بگم تا بیشتر ازین شهری که من واقعا دوستش دارم بدونی و وقتی بزرگ شدی بهتر از این شهر بدونی و به دوستانت تعریف کنی

وضعیت جغرافیایی و طرز معیشت در ترکمن چای

ترکمان یکی از بخشهای سه گانه ی شهرستان میانه که از شمال محدود است به شهرستان سراب و از جنوب به بخش مرکزی و از خاور به بخش ترک و بستان آباد شهرستان تبریز. این بخش عموماً کوهستانی و سردسیر و دارای آب و هوای سالم است. قراء آن همه در دره های ارتفاعات بزکش واقع است و آب این بخش از رودخانه های کوچک محلی برزلیق، ایشلیق و النجارق تامین می گردد.

راه شوسه تبریز از دهستان تیرچائی و بروانان این بخش می گذرد و بغیر از دهات ایشلیق، کلاله، خواجه ده، اومنلق و ترکمان که دارای راه ماشین رو تسطیح شده می باشند. و دیگر آبادیهای واقع در کنار شوسه، بقیه ی دهات آن دارای راه مالرو است و خط آهن میانه به مراغه از جنوب دهستان اوچ تپه بخش عبور می نماید.

بخش ترکمنچای در محوطه سبز و خرمی قرار گرفته و رودخانه ای به همین نام از سراسر آن می گذرد و حدود آن از شمال به دهکده های ورزقان، ورن کش، از مشرق به دهکده خواجه غیاث و از جنوب به دهکده های کوهسالار، ارنجق و کوردده و از غرب به دهکده های مهماندوست و غریب دوست منتهی می شود. اطراف بخش ترکمنچای را کوههای کم ارتفاعی احاطه کرده که اکثراً مراتع دامها و محل کشت گندم و جو را تشکیل می دهند. رودخانه کوچک ترکمنچای که از مرکز بخش می گذرد از محل شروع زمینهای شمالی آن سرچشمه گرفته و تا منتها الیه زمینهای آن را آبیاری کرده در حالیکه با چشمه های آبادی یکی می شود به رودخانه شاهرود (شهرچائی) پیوسته پس از مخلوط با رودخانه قزل اوزن به خزر می ریزد.

مردم ترکمن چای عموماً با گله داری و کشت گندم و جو، صیفی کاری روزگار می گذرانند. بطوریکه در زمینهای پست آبگیر و حاشیه رودخانه صیفی جات و یونجه و در زمین های مرتفع که آبگیر نیستند گندم و جو می کارند. ترکمن چائیها مسلمان و شیعه مذهبند و به زبان آذری گفتگو می کنند. عموماً فارسی هم می دانند.

مراوده مردم ترکمن چای با شهر میانه است و به تبریز، تهران، رشت و تعدادی از شهرهای مازندران برای کار کردن در رفت و آمدند. بنا بقول اکثر روستائیان، کارگران ترکمن چای در سد سازی مهارت زیاد داشته و اغلب سدهائیکه در نقاط مختلف ایران ساخته می شود حداقل چند نفر کارگر ترکمن چائی در ساختن آن شرکت می نمایند.

ترکمن چائیها بعضاً خشن و نسبت به افراد بیگانه در اولین برخورد خود را بی تفاوت نشان می دهند مگر پس از مدتی معاشرت اعتماد لازم را نسبت به او بدست آورند که عامل عمده آنرا مردم از تاثیر عهدنامه ترکمن چای و رفتار حکام آن زمان با مردم می دانند.

راهی که به ترکمن چای می رسد از جاده آسفالت تبریز – تهران 9 کیلومتر فاصله دارد. این جاده خاکی بوده و از کنار قهوه خانه معروف کوهسالار که اصطلاحاً (کوسه لر) گویند جدا می شود. این جاده که سالها خراب بوده اخیراً توسط انجمن های محل با نظارت بخشدار شن ریزی و مرمت شده است ولی نیاز مردم را از لحاظ رفت و آمد تامین نمی کند. هنگام ورود به ترکمن چای در سمت غرب در بالای کوه ساختمان زیارتگاه امامزاده از دور دیده می شود. در کنار زیارتگاه قبرستان بزرگی قرار دارد که تا دامنه شرقی کوه کشیده می شود. مردم ترکمن چای به این امامزاده که نام مشخصی ندارد بسیار اعتقاد داشتند.

باد و باران

در بخش ترکمن چای مانند برخی از نواحی آذربایجان شرقی در فصول بهار و پاییز بارانهای شدیدی می بارد. مدت بارندگی در فصل بهار تا اوایل خرداد ماه است. این بارندگی ها اغلب منجر به جاری شدن سیل شدید شده که زیان های مالی از نظر کشاورزی و دامپروری به وجود می آورد. بارندگی باعث بالا آمدن آب رودخانه می شود بطوریکه عبور و مرور مردم از پلهای آن به سختی انجام می گرد. از اواخر خرداد ماه تا بیستم مهرماه بارندگی بندرت اتفاق می افتد. در فصل پائیز بارندگی از بیستم مهرماه شروع و تا پنچاه روز بشدت ادامه می یابد. از اواخر پاییز بارش برف شروع شده تا عید نوروز طول می کشد. آب و هوای ترکمن چای در زمستان سرد و در تابستان معتدل است (آب و هوای کوهستانی).

سنن همسرگزینی در ترکمن چای

در ترکمن چای یکی از شرایط مهم ازدواج پسر با دختری رضایت والدینشان می باشد. بخصوص در گذشته پسران حق انتخاب همسر آینده خود را نداشتند. ازدواجها بیشتر جنبه شرعی و اقتصادی داشت و بدین جهت پدر داماد دختری را که از نظر پایبندی به مذهب، تناسب اقتصادی جهت خانواده اش مفید بود برای همسری پسرش انتخاب می کرد. حتی در این مورد مادران نیز نمی توانستند دخالتی داشته باشند که در نتیجه ممکن بود عروس چندین سال از داماد بزگتر یا کوچکتر باشد.

مراسم خواستگاری

مردم ترکمن چای عروس شان را خود انتخاب می کنند و برای خواستگاری او شب هنگام پدر داماد با چند نفر از فامیلها و ریش سفیدان محل به خانه عروس می روند. اگر پدر عروس با این ازدواج موافق باشد. یکی دیگر از علایم تمایل پدر دختر نسبت به این خواستگاری تعارف شیرینی است که پدر داماد همراه خود آورده است. مرسوم است پس از آنکه پدر داماد (هه بلی) را از پدر عروس گرفت بلافاصله در همان مجلس روزی را برای بردن انگشتر و یک دستمال جهت عروس معلوم می کنند. در روز تعیین شده چند نفر از زنان نزدیک و فامیل داماد یک حلقه انگشتر و یک دستمال شبیه روسری به خانه عروس می برند. در این مراسم عروس از روبرو شدن با فامیل داماد خجالت می کشد و برای جلوگیری از شرمندگی او جهت امتحان بزرگی و کوچکی انگشتر، آن را به انگشت یکی از خواهرانش فرو کرده و رو سری را به سرش می اندازند. رسم است فامیلهای داماد پس از طی این مراسم پولی به مقدار پانصد تومان بعنوان هدیه بین خواهران عروس تقسیم می کنند و بعد از اینکه موافقت خانواده عروس جهت این پیمان کسب گردید، زمان عقد و شرینی خوری نیز بوسیله زنان تعیین می شود.

در ترکمن چای دختران دم بخت برای اینکه زودتر ازدواج کنند به اعمال نامبرده متوسل می شوند.

1- در شب چهارشنبه سوری عده ای از دختران به اتفاق هم بسر یکی از چشمه های روستا رفته و در حالیکه هر کدام یک قیچی بهمراه دارند در کنار آب می نشینند و پس از نیت کردن آب چشمه را با آن چندین بار می برند و چند مرتبه از روی آب می پرند و این جملات را به زبان آذری تکرار می کنند. [آتل باتل چهارشنبه، بختیم آچل چهارشنبه] معتقدند که با این عمل بختشان باز شده و درد بدنشان نیز شفا پیدا می کند.

2- شب چهارشنبه سوری دختران دم بخت پشت در حیاط خانه می ایستند و یک کلید را به سوراخ قفل آن می اندازند و منتظر گذشتن کسی از جلو در می شوند. اگر در میان سخنان شخصی که از جلو در عبور می کند لفظ الله و یا اسم ائمه آورده شود معلوم می شود که بخت دختر باز شده و شوهری برایش پیدا خواهد شد.

3- دختران دم بخت در ترکمن چای جهت باز شدن بختشان از دعا نویس محل دعا می گیرند و بدین ترتیب معتقدند که چله شان بریده شده و بختشان باز می شود.

سیستم خانواده در ترکمن چای

خانواده های ترکمن چای اکثراً بصورت خانواده بزرگ می باشند که افراد آن شامل پدر و مادر و پسران ازدواج کرده آنها، هر کدام با زن و فرزندشان در یک خانه و زیر یک سقف زندگی می کنند. درآمد همه افراد آن به جیب پدربزرگ ریخته می شود که به عنوان رئیس خانواده می باشد. چون مخارج خانواده و تنظیم مهمانها و سایر موارد بعهده رئیس خانواده است. در این خانواده ها تمام افراد موقع غذا خوردن در اطاقی بنام [ اُو ] با هم غذا صرف می کنند و رئیس خانواده برای هر یک از پسران ازدواج کرده خود اطاق جداگانه ترتیب می دهد تا شبها هنگام خواب و استراحت بهمراه زن و فرزندشان از آنجا استفاده کنند. روزها عروسان غذا خوردن و کارهای روزمره را در [ اُو ] انجام می دهند. در این خانواده ها مادربزرگ حاکم بر عروسان خود می باشد و تا زمانیکه شوهرش در حال حیات است همه افراد خانواده از او اطاعت می کنند. اختلافات بین عروسان را مادربزرگ با اتکاء به شوهر خود حل و فصل می نماید.

وجود خانواده های بزرگ در ترکمن چای عامل اقتصادی دارد. زیرا در محیط روستا معاش مردم بسختی تامین می شود و نیاز به همیاری بیشتری دارند. بنابراین افراد این خانواده ها سختی های حاصل از زندگی را در بین خود تقسیم می کنند. از یک طرف وابستگی اقتصادی و از طرف دیگر وابسته بودن به آب و خاک عامل دیگری است که حاضر به گسستگی خانواده نمی شوند.

مراسم عزاداری سید الشهدا علیه السلام

مردم ترکمن چای جهت عزاداری از اول ماه محرم الحرام سیاه پوش شده و تشکیل دست های عزاداری می نمایند. این مراسم از اول محرم تا روز سوم شهادت آن حضرت به طول می انجامد و آخرین روز آن را [یخه با غلاما] گویند و بدین طریق عمل می نمایند.

نخستین روز ماه محرم اهالی هر محله بطور جداگانه و بعدازظهر در حسینیه واقع در محله مسکونی خودشان که به تکیه نیز معروف است جمع شده و پس از یاد گرفتن نوحه مخصوص آن روز بحالت نوحه خوانی و سینه زنی بسوی مساجد روستا بحرکت در می آیند و این مراسم تا هنگام شام ادامه یافته و بعد از صرف شام تا پاسی از شب نیز ادامه دارد.

حسینیه های موجود در ترکمن چای

1- عباسیه

2- حسینیه

3- زینبیه

4- قاسمیه

5- اکبریه

مساجد ترکمن چای

1- مسجد جامع رسول الله، واقع در کوچه حاجی لار

2- آشاغی مسجد، واقع در آشاغی محله

3- مسجد مهدلی، معروف به مسجد امامزاده، واقع در مهدی لی، محله سی

4- مسجد بابالی، واقع در بابالی، محله سی

5- مسجد حضرت ابوالفضل، واقع در احمدلی، کوچه سی

6- مسجد امام حسین، واقع در کردلر محله سی

مراسم چهارشنبه سوری

در ترکمن چای مانند سایر نقاط آذربایجان مراسم چهارشنبه سوری برگزار می کنند. چهارشنبه سوری، آخرین چهارشنبه هفته سال می باشد معمولاً این مراسم از روز سه شنبه تا عصر روز چهارشنبه ادامه می یابد. در این روز بجه ها لباس های تازه خود را که والدین آنان به مناسبت ایام عید نوروز تهیه کرده اند می پوشند و با شادی وصف ناپذیر جهت گرفتن چرشنبه لخ به بازدید بزرگان می روند.

افرادی که به بچه ها چرشنبه لخ می دهند عبارتند از:

1- پدربزرگ

2- مادربزرگ

3- پدر

4- عموها

5- دائی ها

6- عمه ها

7- خاله ها

8- برخی از ریش سفیدان فامیل

صنایع دستی

1- جوراب بافی

2- عرقچین

3- کیسه حمام

4- گلیم و حاجیم بافی

5- فرش بافی

6- شال پنجک

7- پاپاچ

8- داوارجخ

9- چارخ

10- بارماخ جیل

پوشاک محلی مردم ترکمن چای

پوشاک مردان

1- کوی نک: پیراهنی با یقه تنگ تا قسمت ناف، دگمه می گذاشتند و دگمه ها را معمولاً در قسمت راست می دوختند بطوریکه دگمه آخری در روی شانه قرار می گرفت.

2- تومان: ترکمن چائیها به شلوار تومان یا دیزلیک می گویند.

3- آرخالخ: ترکمن چائیها به کت مردانه آرخالخ گویند و از دو قسمت تنه و پائیین تنه بصورت بهم دوخته که دامن فرم چین دار و قسمت تنه تا زیر گلو دگمه بوده است.

4- گی مه: ترکمن چائیها به پالتو مردانه گی مه گویند و پارچه آنرا زنان از پشم گوسفند می بافند.

5- پاپاخ یا بویک: مردان در گذشته از پوست پشم دار گوسفند کلاهی بنام پاپاخ می پوشیدند.

6- قوشاخ: در گذشته جهت گرم نگه داشتن کمر خود از کمربندی بنام قوشاخ استفاده می کردند و آنرا از پشم گوسفند می بافتند.

7- جوراب پشم ساقه بلند، که ساق آن جهت گرم نگهداشتن پاها تا زانو می رسید و معمولاً این نوع جوراب را بهمراه چارق در مواقع زمستان و چوپانی می پوشیدند.

پوشاک زنان

زنان ترکمن چای اصالت هفتاد، هشتاد ساله پیش خود را در لباس پوشیدن بخاطر کمی تماس با شهرها و تمدن شهری حفظ نموده اند.

1- دون: دون لباس مخصوص زنان می باشد که از رویه سایر لباس ها می پوشند و تا بیست سانتی متر زیر زانو می رسد.

2- اتک: زنان ترکمن چای از زیر دون دامنی بنام اتک می پوشند که دارای چین های متعدد می باشد.

3- تومان: زنان از شلواری بنام تومان که از چیت دوخته شده استفاده می کنند.

چند نمونه از بایاتی های عاشقانه از زبان مردم ترکمن چای

اوجا داغلاردان آشارام من

یاریما کمیز قوشارام من

حاجی قیزن ورسه لر

گرجی قیزن بوشارام من

ترجمه

از فراز کوههای بلند عبور می کنم

و به معشوقه ام ترانه می سرایم

اگر دختری حاجی را بمن بدهند

دختر گرجی را طلاق می دهم

--------------------------------------

باغا باخ بوستانا باخ

دیله باخ داستانا باخ !

باخیشی ایله اود ووران

گوزلری مستانا باخ

ترجمه

به باغ و بستان نگاه کن

به زبان و حکایتش گوش کن

نگاه او به ایل آتش می زند

به چشم مستانش نگاه کن

----------------------------------------

بولاغین باشینا باخ

دیبینین داشینا باخ

من سودیگیم گوزلین

گوزونه – قاشینا باخ

ترجمه

به سرچشمه نگاه کن

به سنگ ته آن نگاه کن

زیبا روئی که او را دوست دارم

به چشم و ابروی او نگاه کن

----------------------------------------

من عاشق سیزه داغلار

قار یاغمش سیزه داغلار

توتایدیم یار الیندن

گلئیدیم سیزه داغلار

ترجمه

کوهها، من عاشق شما هستم

کوهها، برف و باران مال شماست

ای کاش، دست معشوقه ام را می گرفتم

و به نزد شما می آمدم